Bộ lạc Ngäbe-Buglé – Cây cổ thụ ôm ấp mầm xanh hạt cà xứ Panama

– FIND THE ORIGIN –

Người Ngäbe là một dân tộc bản địa trong lãnh thổ của Panama và Costa Rica ngày nay ở Trung Mỹ. Người Ngäbe chủ yếu sống trong bộ lạc Ngäbe-Buglé ở các tỉnh Tây Panama như Veraguas, Chiriquí và Bocas del Toro. Họ cũng có 5 lãnh thổ bản địa ở Tây nam Costa Rica với tổng diện tích khoảng 23.600 ha, bao gồm: Coto Brus, Abrojos Montezuma, Conte Burica, Altos de san Antinio và Guaymi de Osa. Cho đến đầu thế kỷ 21, trên thế giới có khoảng 200.000 – 250.000 người nói ngôn ngữ Ngäbere.

Guaymí là một cái tên cũ do thực dân Tây Ban Nha sử dụng dựa theo ngôn ngữ Buglere để chỉ những người sống tại đây (guaymiri). Báo chí địa phương và các phương tiện truyền thông khác thường đánh vần tên Ngäbe là Ngobe hoặc Ngöbe vì tiếng Tây Ban Nha không chứa âm được biểu thị bằng ä. Người nói tiếng Tây Ban Nha nghe ä là o hoặc a. Ngäbe có nghĩa là “mọi người” trong ngôn ngữ mẹ đẻ của họ là Ngäbere và Buglere là những ngôn ngữ riêng biệt trong ngữ hệ Chibchan.

Lãnh thổ Ngäbe ban đầu kéo dài từ Thái Bình Dương đến biển Caribe, mặc dù chưa bao giờ có bất kỳ sự xác lập rõ ràng nào về chủ quyền hay vùng lãnh thổ đặc biệt của Ngäbe. Hầu hết người Ngäbe sống trong các ngôi làng phân tán, điều hành bởi các tù trưởng và các gia đình có sức ảnh hưởng với cộng đồng. Một số ít, nếu có, sẽ chiếm giữ vùng núi mà họ đang sinh sống. Người Ngäbe đã rút lui dần đến khu vực này bởi áp lực của thực dân Tây Ban Nha và sự phát triển lan rộng của các vùng trũng.

Christopher Columbus và người của ông đã chạm mặt người Ngäbe vào năm 1502, ở nơi ngày nay được gọi là tỉnh Bocas del Toro ở Tây Bắc Panama. Columpus đã bị đẩy lùi bởi một thủ lĩnh Ngäbe với tên hoặc chức danh Quibian. Kể từ cuộc tiếp xúc đó, những kẻ chinh phạt người Tây Ban Nha, những người chăn nuôi gia súc gốc Latinh, và việc phát triển các đồn điền trồng chuối lớn liên tiếp buộc người Ngäbe phải di chuyển đến những vùng núi kém hấp dẫn ở phía Tây. Nhiều người Ngäbe chưa bao giờ bị đánh bại trong các trận chiến chinh phạt, bao gồm cả Urracá Cacique. Ông vô cùng nổi tiếng ở thế kỷ 16 vì là người đã thống nhất các cộng đồng lân cận trong cuộc chiến kéo dài hơn bảy năm chống lại những kẻ xâm chiếm. Sau một thời gian dài, những người Ngäbe sống ở ngoại ô vùng này bắt đầu kết hôn với người Latinh và trở thành một phần của những gì ngày nay được gọi là Campesinos, hoặc người Panama nông thôn có nguồn gốc bản địa.

Vào đầu những năm 1970, chính quyền Torrijos đã cố gắng khuyến khích người Ngäbe hình thành các cộng đồng bằng cách xây dựng đường xá, trường học, trạm y tế và các cơ sở hạ tầng khác tại các địa điểm chỉ định ở nơi mà ngày nay là Comarca Ngäbe- Buglé. Điều này đánh dấu một sự thay đổi xã hội lớn trong lối sống, vì các làng và đơn vị phân tán trước đấy đã hội tụ và hình thành các cộng đồng lớn hơn.

Năm 1997, sau nhiều năm đấu tranh với chính phủ Panama, người Ngäbe đã được cấp một vùng Cormarca hoặc bán tự trị. Phần lớn họ hiện sống trong ranh giới của khu vực này.

Người Tây Ban Nha đã tìm thấy ba bộ tộc Guaymi riêng biệt ở miền tây Panama ngày nay, mỗi bộ tộc được đặt tên theo thủ lĩnh của họ và mỗi tộc người nói một ngôn ngữ khác nhau. Các tù trưởng bao gồm Natá ở tỉnh Coclé, Parita ở bán đảo Azuero, và thủ lĩnh vĩ đại nhất Urracá ở tỉnh mà ngày nay được biết đến với tên Veraguas.

Urracá trở nên nổi tiếng vì đã đánh bại người Tây Ban Nha hết lần này đến lần khác. Ông buộc Diego de Albitez, một thyền trưởng của người Tây Ban Nha, ký một hiệp ước hoà bình vào năm 1522. Ông bị phản bội và đưa đến thị trấn Nombre de dios trên bờ biển Đại Tây Dương. Theo nhà sử học Bartolomé de las casas, Urracá đã trốn thoát và quay trở lại vùng núi, thề sẽ chiến đấu với người Tây Ban Nha cho đến chết. Ông đã hoàn thành lời thề của mình. Người Tây Ban Nha sợ hãi Urracá đến nỗi họ tránh giao tranh với lực lượng của ông. Khi Urracá qua đời năm 1531, ông vẫn là một người tự do.

Người Ngäbe sống thành hai nhóm lớn: Nhóm ở vùng đất thấp dọc theo bờ biển đại Tây Dương và nhóm ở rừng nhiệt đới ở vùng cao của Veraguas và tỉnh Chiriquí. Họ không bao giờ đầu hàng và luôn kiên cường chiến đấu bảo vệ tự do cho đến khi đế chế Tây Ban Nha sụp đổ vào cuối thế kỷ XIX. Khi Panama tách khỏi Tây Ban Nha và gia nhập vào Colombia vào thế kỷ 19, người Ngäbe vẫn tiếp tục sinh sống ở vùng núi. Trong thế kỷ 21, một số ít người dân dần hoà nhập vào xã hội hiện đại.

Hạt cà thơm chốn Panama lớn lên trong sự che chở của mẹ thiên nhiên, từ nguồn nước dồi dào, chất đất tinh tuý và bàn tay cần mẫn của những người dân chốn này. Sắc hương hạt cà phê ngọt ngào thanh trong ấy ẩn chứa cả tình yêu tự do và sức sống dồi dào của con người nơi đây. Cùng khám phá nhiều hơn những câu chuyện tuyệt vời từ những con người Ngäbe và thương phẩm cà phê mà họ chăm sóc mỗi ngày tại 43 Factory Coffee Roaster bạn nhé!

Tư liệu: Ninety Plus Coffee